Zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży

            Zgodnie z definicją Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) zdrowie psychiczne jest jednym z elementów ogólnego zdrowia i oznacza nie tylko brak zaburzeń czy choroby, ale także obejmuje potencjał psychiczny, umożliwiający jednostce zaspokajanie swoich potrzeb, zwiększający zdolność  uczenia się, radzenia sobie ze zmianami i pokonywania trudności, sprzyjający nawiązywaniu 
i utrzymywaniu dobrych relacji z innymi ludźmi. Zdrowe psychicznie dzieci i nastolatki posiadają  między innymi zdolność do przeżywania i wyrażania szerokiego wachlarzu emocji, mają pozytywną samoocenę, poczucie bezpieczeństwa, szacunek i zaufanie do siebie i innych.

         Współczesny świat stawia przed dzieckiem szerokie możliwości, ale także duże wymagania. Społeczeństwo (również dzieci w młodszym wieku szkolnym) musi mierzyć się ze zmianami cywilizacyjnymi. Wpisują się w nie dynamiczny rozwój technologiczny, szybkie tempo życia, proces globalizacji, ale także rozgrywające się wojny lokalne, terroryzm, klęski żywiołowe, 
a aktualnie sytuacja kryzysowa związana z panującą na świecie pandemią koronawirusa. Wszystko to sprawia, że na funkcjonowanie psychiczne i społeczne dzieci i młodzieży wpływa wiele czynników ryzyka.  

Czynniki ryzyka zaburzeń zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży można podzielić na:

• czynniki biologiczne – czyli czynniki genetyczne, występujące w okresie prenatalnym, skutki chorób, urazów czy niedoborów. Przyczynami nieprawidłowego funkcjonowania lub budowy mózgu mogą być zaburzenia w strukturze chromosomów, urazy lub działanie toksyn oraz czynniki działające w okresie zarodka i płodu, będące innymi niż genetyczne przyczynami wad wrodzonych (używanie przez matkę substancji psychoaktywnych, choroby matki, infekcje, stres i niedobory w diecie matki).  Czynniki ryzyka zaburzeń zdrowia psychicznego mogą stanowić także problemy ze zdrowiem fizycznym. Dzieci przewlekle chore, z wyraźnymi wadami fizycznymi, otyłe często cierpią z powodu niskiej samooceny, niskiej pozycji w grupie rówieśniczej, odrzucenia  przez kolegów.
• czynniki psychospołeczne:
  • ➢rodzina - jest najważniejszym środowiskiem społecznym, które decyduje o zdrowiu psychicznym i rozwoju dzieci i młodzieży, jednak jej funkcjonowanie może być również czynnikiem ryzyka zaburzeń zdrowia psychicznego. Szczególnie w sytuacji zaburzonej struktury rodziny (nieobecność obojga lub jednego z rodziców), nieprawidłowych relacji w rodzinie (niejasne sposoby komunikowania się w rodzinie, niekorzystny styl wychowania), społecznej patologii rodziny (przestępczość, alkoholizm, uzależnienie od narkotyków, przemoc w rodzinie), poważnych chorób rodziców.
  • ➢szkoła, grupa rówieśnicza - środowisko szkolne może wzmacniać zdrowie psychiczne uczniów, ale też ujawniać istniejące problemy lub je powodować. Należą do nich przede wszystkim: poczucie zagrożenia fizycznego i psychicznego, które może skutkować rozwojem zaburzeń lękowych (np. fobii szkolnej), obniżeniem samooceny i poczucia własnej wartości, wystąpieniem depresji, prób samobójczych, zaburzeń psychosomatycznych, zaburzeń zachowania (w tym zachowań agresywnych, wagarów), używania substancji psychoaktywnych oraz porażki edukacyjne (szczególnie drugoroczność), które często wiążą się z wystąpieniem społecznych problemów 
    u uczniów.  Znaczenie grupy rówieśniczej dla zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży rośnie wraz z wiekiem i ma szczególne znacznie w okresie adolescencji.

Ochrona zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży – rola środowiska rodzinnego i szkolnego

            Jednym ze składników środowiska wychowawczego dziecka jest rodzina. Istotną rolę odgrywa zarówno struktura, jak i relacje pomiędzy jej członkami. Rodzina w dużym stopniu determinuje odporność psychiczną dziecka na niepowodzenia oraz umożliwia mu rozwiązywanie pojawiających się przed nim zadań rozwojowych. Jest też źródłem wzorców zachowań, postaw, akceptowanych wartości. Sytuacja dziecka w rodzinie obejmuje warunki materialne, społeczne 
i kulturalne. Jednym z ważniejszych uwarunkowań rozwoju dziecka jest panująca w rodzinie atmosfera oraz przejawiane wobec niego postawy rodzicielskie, czyli tendencja do zachowania się wobec niego w pewien specyficzny sposób. Atmosfera domowa wpływa na to jak szczęśliwe, spokojne i odporne psychicznie jest dziecko, jak i czy okazuje swoje uczucia, jak odnosi się 
i traktuje dorosłych i rówieśników, jak ocenia siebie i swoje umiejętności. Dla prawidłowego rozwoju psychicznego dziecka ważne są jeszcze takie czynniki chroniące jak: silna więź 
z rodzicami, wsparcie i pozytywne wzmocnienia ze strony rodziców, jasno określone zasady 
i oczekiwania rodziców, zaangażowanie rodziców w sprawy dziecka.

            Szkoła to nie tylko miejsce, gdzie dziecko zdobywa wiedzę z zakresu obowiązującej podstawy programowej, ale również środowisko, które wywiera znaczący wpływ na rozwój społeczno – emocjonalny. W szkole dziecko poszerza sieć kontaktów społecznych, nawiązuje bliskie przyjaźnie, rozwija kompetencje społeczne. Do istotnych czynników sprzyjających zdrowemu rozwojowi dzieci i młodzieży zaliczyć można: poczucie przynależności, dobre relacje uczeń – nauczyciel, uczeń – uczeń, wspierająca, przyjazna atmosfera, okazje do odnoszenia sukcesów – dostarczają pozytywnych doświadczeń oraz zwiększają motywację do nauki.

            Mimo, iż na pozór współczesne dzieciństwo uległo przekształceniu na lepsze, istnieją ciągle liczne zagrożenia czekające młodego człowieka. Zdrowie psychiczne jest warunkiem prawidłowego rozwoju dzieci i młodzieży oraz ma duże znaczenie dla współczesnego społeczeństwa. Prawidłowe zdrowie psychiczne dziecka warunkuje poprawny rozwój fizyczny, emocjonalny, społeczny oraz intelektualny. Rodzice swoją postawą, tym jak okazują miłość, troskę, czułość, zainteresowanie dziecku, stymulują prawidłowy rozwój i potencjał dziecka. Chcąc dbać o zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży, należy zapewnić im odpowiedni poziom wsparcia w sytuacjach trudnych 
i pokonywaniu problemów.

Opracowała psycholog Małgorzata Trapczyńska

Źródła:

Skibska J.,  Środowisko rodzinne jako czynnik warunkujący rozwój dziecka, Akademia Techniczno-Humanistyczna, Bielsko-Biała 2011.

Szymańska J., Ochrona zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży w szkole, Ośrodek Rozwoju Edukacji, Warszawa 2014.

Tabak I., Zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży. Wsparcie dzieci i młodzieży w pokonywaniu problemów, StudiaBAS Nr 2(38) 2014